Әлі есімде… Ресейде, Пенза қаласында әскери борышымды өтеп жүрген кезім. Бір күні шешемнен қалың хат келді. Ашып қалсам, алтынмен апталғандай әп-әдемі кітап «Көктем тынысы». «Жазушы» баспасынан жарық көріпті. Көлемі он баспа табақтай! Ол кезде бұл біздің түсімізге де кірмейтін дүние. Қырық шақты ақынның жыры. Бейне бір антология секілді: Несіпбек Айтұлы, Жұматай Жақыпбаев, Заида Елғондиева, Иран Ғайып, Исрайыл Сапарбайлар алғаш рет оқырмандарымен осы кітап арқылы жүздесті. Дәуітағам (Дәуітәлі Стамбеков) кітап құрастырушыларға жалынып-жалбарынып жүріп, мені әзер қосыпты. Беташарын қазақ әдебиетінің классигі Тұм-Ағам (Т. Молдағалиев) жазған. Несіпбек Айтұлымен қоса менің де аты-жөнімді ерекше бөліп атаған екен. Жүрегім лүпілдеп, жүрелеп отыра қалғаным есімде… Бұл 1975 жыл. Мен жиырма бес жаста едім.
Қазіргі жас ақындардың алғашқы кітабы Мұқағалидың тұңғыш таңдамалысы «Өмір өзендей» – бір том! Тәңірі жарылқаған Тәуелсіздіктің арқасы – бұл! Мен бала жасымнан арман, аңсарым болған «ХХ ғасырдың 20 сәті» – деген поэманы Қызыларайда бастап, Қарқаралының Жиренсақал тауының етегінде жатып, 1977 жылы тәмамдап едім, (менде соның әр түрлі елу нұсқасы сақтаулы еді), ақ қағаз бен қаламды тастап, компьютерге көшкен соң, өртеп жібердім… Сол кезде Ақаң (Ақселеу Сейдімбек) республикалық «Социалистік Қазақстан» газетінің әдебиет пен өнер бөлімінің меңгерушісі еді. Салып ұрып Алматыға барайын. Қасымда – Дәуітәлі. Әскерден келген бетім. «Мен сізге поэма әкелдім!» – деймін ғой өзімше болып! Ақаң: «Біз поэма баса алмаймыз ғой? Бізде «бес өлең» деген рубрика бар, соған ыңғайлап көрейін?» – деді. Тастап кеттім…
Бір аптадан кейін қайта айналып келсем, Ақаң мені бас салып құшақтай алды. Ол кезде қызара бөртіп жүретін кезім:
– Айналайын, Серік! – деді Ақаң, – Мен сенен бірдеңе сұрасам, соны маған қиясың ба?
– Ол не? – деппін сасқанымнан.
– Арағыңды берші маған?!.
Мені бір «алкаш» деп естіген ғой?!. Біреулер оңдырмай сыртымнан жамандап қойған!
– Өзімде бары – осы ғана? Оны сізге берсем, маған не қалады?! – дедім!..
Ақаң сол жолы жырдың көңілінен шыққанын айтып, өзіне алып қалды. Поэма сол жатқаннан «Социалистік Қазақстанның» қоржынында бақандай 5-6 жылдай жатты. Сонан кейін де оны жарыққа шығару оңай болмады…
«СҚ»-дан күдерімді үзе үзіп, оны ұмытып та кетіп едім… Әлі есімде, 1984 жыл, күн сенбі болатын. Совет одағының кезінде Қарқаралыға «Правда» мен «Социалистік Қазақстан» шыққан күні келуші еді. «Социалистік Қазақстанның» төртінші бетін ашып қалсам, «Құрлықтар» деген атпен бір бетті алып, менің поэмам тұр! Сол поэма советтік цензура мен редактордың сүзгісінен әзер өтіп, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінде жауапты қызмет атқаратын Әбіш (Кекілбаев) ағамның алқауымен 1984 жылы, «Жалын» баспасынан жұлым-жұлым боп жарық көрді. Алты жыл арпалысып жүріп, отыз төрт жасымда, жалғанның жарығына әзер шығардым. Көлемі бір баспа табақтай. Цензураның қатал тезінен өткен. Редактор шимайлаған… Өлеңдерімнің нобайы бар да, өзі — жоқ! Оның жарыққа шығуының өзі бір жыр; одан біреулер антисоветтік сарын іздеген-ді… «Мұны жарыққа шығаруға болмайды!» – деген сол кездегі көзі тірі классигіміздің жазбасын да өз көзіммен көргем; Ахаң оны «сен жоғалтып аласың» – деп, маған бермеді: ол хат Ахаңның архивінде жатуы да мүмкін?..
Басы дауда қалған қолжазба 1990 жылы Қазақстан Жазушылар одағының поэзия секциясында қызу пікір туғызып, сол кездегі цензура мен редакторлардың сүзгісінен әрең өтіп, 1984 жылы «Жалын» баспасынан әзер дегенде жарық көріп еді. Кітапты әдеби орта, жыр сүйер қауым қуана қабылдап, Ғафу Қайырбеков бастаған, Кеңшілік Мырзабеков, Жұматай Жақыпбаев, Ұлықбек Есдәулет, Есенғали Раушан, Светқали Нұржан хоштаған жылы лебіздер айтылды.
«Әлі есімде досым Табылды Досымов бірде керемет бір ән шығарды. Сөзі – сұмдық!
«Дірілдерін, гүрілдерiн,
Құлақ түріп, тыңдай қалып,
Бүгін менің жұмыр жерім,
Бара жатыр Күнді айналып…».
«Кім жазған?!» – деп шу ете қалдық. Мұндай сөзді алып ақынның жазғанына күмәніміз жоқ еді.
«Күнді айналу – мұңды ойлану,
Көз жастағы көліңменен.
Өмір деген – Күнді айналу,
Күлге айналу – өмір деген!».
Өлең сіздікi екен, аға! Сол күннен бастап Ақсұңқарұлымен ауырдық. Бүтіндей бір буын Сізді пір тұтты! Ақын Ақсұңқарұлы, Сіз бақыттысыз! Ендігі ақындар Сіз секілді оқырманымен, өлеңсүйер өрендерімен бақытты бола ала ма? Білмеймін, аға?!» – деп жазды айтулы журналист Арман Сқабылұлы Фейсбкуктің бетінде «ХХ ғасырдың 20 сәті» қахында.
Менің буынымдағы арқалы ақындарға мұнан асқан марапаттың керегі шамалы!
Содан бері аттай 35 жыл өтіпті. Қоғамдық-экономикалық-саяси формациялар ауысты. Бодан жұрт азат елге айналды. Алланың алқап, әруақтың жебеуімен менің маңдайыма ХХ ғасырға ХХІ ғасырдың көзімен қараудың қаракеті жазылған екен – Тәңіріге тәуба деп жүрмін. Ахаң көзі тірісінде: «Поэмаң қиын кезеңге тап келді ғой. Қайта жаз! Елің – азат. Цензура жоқ», – деп еді. Сол жырдың өзімше кемеліне келді-ау деген соны Һәм соңғы нұсқасын Ұлықбек редактор боп тұрғанда «Жұлдыз» журналына жариялап едім. Сол Ахаңның көзіне түспеді. Отыз жыл бойы осы жырдың азабын мен қалай тартсам, Ақселеу ағам да менен кем тартқан жоқ-ау деп ойлаймын.
Ахаң – Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсын, Әлімхан Ермековтердің бізге қалған сарқытындай бір тұлға еді. Бәрі де мен туған топырақтың төлдері. Жендет Алаштың сорпа бетіне шығарын қолымен қалқып алғанда, Алла солардың көзіндей ғып Ахаңдарды қалдырып еді. Орынында бардың оңалып жатқаны – содан. Соңында көшпелілер цивилизациясының үш тағанындай «Қазақ әлемі», «Қазақтың күй өнері», «Қазақтың ауызша тарихы» – сынды үш сом дүниесі қалды. Ахаңдары бар Алаш өткен-кеткенін жадынан шығара алмайды. Өткенін ұмытпаған ұлттың келешегі де кемел болады.