Ибраһим Құнанбайұлының Абайдан бөлек, бала күнгі тағы бір есімі Телғара болған деседі. Екі ананы (Ұлжан мен Айғыз) тел еміп өскен соң солай атаса керек. Абай – әжесі Зеренің қойған есімі. Абай – ес, жады деген мағынаға ие ұғым екенін Өзбекәлі Жәнібеков жазады: «біздің елде «бұл сөз халықтың абайында жоқ» – деген сөз бар», деп. Шынында да, Абай ұлттың ақыл-есіне айналды. «Ақылдының сөзіндей ойлы күйді, тыңдағанда көңілдің өсері бар» деп басқа емес, хакімнің өзі айтады.
О баста Телғараны да, «ақылдының сөзіндей ойлы күйді» де тегін айтпадық. Шертпе күйдің атасы Тәттімбет атақты «Көкейкесті» күйін «Жантелім» деп атап тартқан көрінеді ғой. Алғашқыда. Арқа күйшілері бертінге дейін солай деп тартқанын жазады Таласбек Әсемқұлов.
Күйдің неге «Көкейкесті» аталып кеткенін Таласбекке кезінде Асқар Сүлейменов былай әңгімелеген: «Мен М.Әуезов театрында қызметте жүргенде естігенмін. Театрдың шаңырағын көтерген ветеран актерлердің айтысы. Әбікен Хасенов осы театрда жұмыс істеп жүргенде Ахмет Байтұрсынұлымен, Сәкен Сейфуллинмен, Мұхтар Әуезовпен көп араласыпты. Қанша рет дастарқандарына барып күй шерткен. Бір күні осы күйді тартады. Ахмет ағамыз «Әбікен, бұл күйдің аты не?» деп сұрайды. «Жантелім», дейді Әбікен. Сонда Ахмет ағамыз айтыпты, мынау, Тәттімбеттің көкейін кескен күй екен. «Жантелім» деп қазақ ет жақын адамын еркелетіп айта береді. Бұл күй бұдан былай «Көкейкесті» болсын дейді. Кейін радиоға солай деп жазылып, бүкіл қазаққа сол атпен тарап кеткен ғой. Асқақ махаббатты жырлаған күй ғой».
«Асқақ махаббатты жырлаған күй» деген жерден шығады. Тәттімбеттің сан тараулы шығармаларының арасында шоқтығы биік туындысы осы «Көкейкесті». Сондығынан шығар, күйдің қалай туғаны туралы аңыздар да аз емес. Өмірден өтерінде домбырасын кеудесіне қойып тартқан екен деседі бір әңгімелерде. Мына «Жантелім» атауы соның бәріне жауаптай сезіледі. Жантелім сөзінің тағы бір баламасы жанымның егізі, бөлінбесі дегенге де келіңкірейді.
Асқар Сүлейменовтің сөзінен кейін Таласбек Әсемқұлов «Жантелімін» Тәттімбет бозбала кезінде ғашық болған Ақсұңқар атты қызға арнағанын нақтылайды. Екеуі қосыла алмаған. Бұл туралы ел аузында ескіден қалған әңгімелер бары есімізде. «Қосыла алмаған, себебі қыздың да айттырылған жері бар, Тәттімбеттің де атастырылған қалыңдығы бар. Қазақтың ата заңы кесе-көлденең тұрған» деп Таласбек те тура түседі.
Адам жанына майдай жағатын ойлы да мәнері өзгеше «Көкейкесті» – қанша тыңдаса жалықтырмайтын туынды. Мұны, бір қарағанда, тек қана алғашқы махаббатқа да теліп қоюға болмайтындай елестейді. Күй кенеттен басталғанда қағысы бірден баурап ала жөнеледі. Салқар дала, салтанатты көштің салиқалы көрінісі, жайдары қалпы келеді көз алдыңа. Әркімге әртүрлі елестейтіні анық қой. Әйтеуір, «тымақты алшы кигізгендей» (Абай) бапты қалыптан өріс алады да, әрі қарай бояуы қалың үн әуезі қаулап ала жөнеледі. Бір кездері домбыра қыстығып алады да, қайта жазылады. Әлденеге жетпей арманда кеткен іңкәр жүректің өксігі майдақоңыр леп арасынан ағараңдап келіп сыз береді. Бірақ жылаңқы өксік жоқ бұл жерде. Шер толқытып шығарған алып жүрек қағысынан туған толқындай, байтақ дүниеге ұласқан қуатты әуен. Жайлы, бапты жүрістің арасында әлгі бір шер толқыны жағаны қайта-қайта ұрады да жатады. Айналып келіп тағы бір тыңдаса, мүлде басқаша, дүниені бауырға алып қанатын керген қоңырқай қиял құсындай, көңіл жетпесе көз жетпейтін көкжиектен көрінеді. Көкейіңді кесетін де, тесетін де сол дыбыс. Жалғызсыраған жаныңның жұбанышы да, бөлінбесі де сонда сияқты. Қай-қайдағыны қозғаған қасиетті дыбыстың ырғағын әртүрлі суреттеп отыра беруге болады. Себебі тіл жеткісіз құдірет иектеп, жан ағысына үйлесе береді. Манадан айтқан бұл ойымызды Асқар Сүлейменов былай деп бір-ақ ауыз сөзбен жеткізеді:
«Жантелім», – деді содан соң бір нүктеге қадала қарап, — «Көкейкесті». Осы екі сөздің өзі адамның жүрегін суыратындай… Қасірет пен қамырық та бар… Әзіз көріктің алдында бас ию де бар…
Айса ғалайыссалам кресте өлді, адамзат үшін өлді деп жатады. Жанында тұрып куә болған жоқпыз. Бірақ әбден мүмкін. Алайда Айсадай даңқы шықпаса
Серік Ақсұңқар
